Bizentaren Lumak

Bizenta Mogel Elgezabal

Azkoitian jaio zen 1782an. Urtebete zuela, aita hil zitzaiola-eta, amarekin eta neba-arrebekin batera Markinara joan zen bizitzera, osaba apaizaren etxera. Osaba Juan Antonio Mogel idazlea zen eta harekin ikasi zuen euskaraz, gaztelaniaz eta latinez irakurtzen eta idazten. Bizenta Ipuin onak lanarengatik da batez ere ezaguna, baina itzultzen eta testuak orrazten ere aritu zen. Ezkondutakoan Abandora joan zen bizitzera, gaur egun Bilboko auzo gisa ezagutzen dugun elizatera. Aldundirako itzulpenak egiten eta sendabelarrekin gaixoak sendatzen aritu zen bertan, hil arte. Gabonetako hainbat bertso-paper ere ondo zituen. Abandon hil zen 1854. urtean.

Bizenta: argi bat ilunpetan

Bizenta XVIII. mendearen amaieran jaio eta XIX. mendean bizi izan zen. Argien Garaia edo Mendea deitzen zaio Ilustrazioaren garai hari, munduko misterio guztiak argitzeko ahalegina egin zutelako arrazoiaren bidez. Euskal Herrian, bereziki nabarmentzekoa izan zen Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, Xabier Munibe Peñafloridako kondeak eta Azkoitiko Zalduntxoek sortua. Bizentaren aitaren aldeko familia, mogeldarrena, ilustraziozalea zen, aitak eta aititak zenbait ikerketa-lan egin zuten Adiskideen Elkarterako eta, honenbestez, Bizentari ere iritsi zitzaion, nolabait, haien argitasuna, euskaltzaletasunarekin, fedearekin eta tradizionalismoarekin batera.

Bizentaren bizitzan badira zenbait alderdi bereziki azpimarratzekoak edo berezia egiten dutenak. Hasteko, txiki-txikitatik erakutsi zuen ikasteko gogoa asetzeko modua izan zuen: emakume batentzat ezohikoa zen heziketa jaso zuen, osaba apaizak latina, frantsesa eta gaztelania irakatsi baitzizkion. Zortea izan zuen Bizentak, garai hartan, emakumeen % 15 baino ez baitzen alfabetatua. Bestalde, garai hartan emakumeek idaztea ez zegoen ondo ikusia, nonbait, ez zen batere ohikoa emakumeek idaztea edo idazten zutela aitortzea, baina Bizentak ez zuen hori ezkutatu, ez zen babestu gizonezko ezizen baten atzean Ipuin onak argitaratu zuenean. Horregatik, euskarazko lehen emakumezko idazletzat jo izan da. Bestalde, ezkondu ondoren ere, idazten eta lanean jarraitu zuen.

Baina, Bizenta aitzindaria izan zen, batez ere bere lehen lana idatzi zuenean, haurrak eta baserritarrak gogoan zituela idatzi zuelako, eta horretarako haientzako ulergarria izango zen idazkera eta erreferentziazko munduaz baliatu zelako. Onerako eta txarrerako, bere garaiko idazlea izan zen Bizenta. Topiko asko heldu zaizkigu Bizentari buruz: oso katolikoa eta tradizionalista zela, oso itxia… Baina sasoia ere halakoxea zen, eta aitortu beharko zaio euskal prosa literarioaren sorreran edo euskal Haur eta Gazteentzako Literaturaren sorreran berez daukan garrantzia, non eta ordura arte gizonezkoak nagusi ziren alor batean bere izenez sinaturiko lanak idatzi eta argitaratu bitzituen.

Gaur egunetik begiratuta, Argiaren Garaiaren ondorenean jaioagatik, Bizenta ilunpetan piztu zen argi bat izan zen, hainbat alderditatik begiratuta ezohiko kasu bat, garai hartatik gaur egunera zenbateko aldea dagoen erakusten diguna: hezkuntzan, literaturan, emakumeek jendartean duten roletan…

Lumak dira hegaztiak estaltzen dituztenak eta hegan egiten laguntzen dietenak, libre ibiltzeko ezinbesteko osagaiak, eta lumek bestelako funtzioak ere badituzte: ezkutatzea (kamuflatzea) edo atentzioa emateko edo erakartzeko ere badira. Gainera, luma horiek, garai batean, bestelako eginkizun bat ere bazeukaten: idazteko ezinbesteko tresnak ziren, boligraforik, idazmakinarik, ordenagailurik… ez zegoenean.

Ipuin onak liburuaren sarreran, Bizenta Mogelek berak lumak ditu mintzagai: “Badakit, enzunaz beste gabe,neskatx gazte baten izena dagoalaitxatsirik liburutxo onen aurkean, jardungo dutela siñuka ez gutxik,diotela beren artean,iñoren lumaz janzinai duela bela-txikiak;au da, besteren bearrakartu nahi ditudala neretzat:ez dagokiola neskatxa bati bururik ausitzealiburugiñen:asko duela gorua, naiz jostorratza zuzen erabiltzea”

(“Badakit, entzunaz beste gabe, neskatxa gazte baten izena dagoela itsatsirik liburu honen azalean, jardungo dutela keinuka ez gutxik, diotela beren artean, inoren lumaz jantzi nahi duela belatxikiak; hau da, besteen lanak hartu nahi ditudala niretzat: ez dagokiola neskatxa bati bururik haustea liburugintzan: asko duela gorua nahiz jostorratza zuzen erabiltzea”)

Alegia, kontziente zela askori ez zitzaiola gustatuko emakume gazte baten izena irakurtzea liburuaren izenburuan, ustez ez zegozkion idazle-lanetan, beste batzuen (gizonezkoen) eginkizunak (“lumak”) hartuta, baina, hala ere, aurrera egin zuen, eta piztu zuen argia are dirdira handiagoa egiten hasi zen ilunpetan. Gainera, Bizentak sarritan gazteentzat idatzi zuen, eta joko hau egitean geuk ere gazteak izan ditugu helburu eta jasotzaile.

Solas-jolas honetan Bizentaren lumei heldu nahi diegu, eta xume baldin bada ere aitortu egindakoa, handitu hark piztu zuen argia; berandu bada ere, adierazi nahi diogu ondo egin zuela, zuzen ari zela luma haiek janzten eta luma idazteko erabiltzen. Hori eta gehiago merezi zuen.

Bizenta Mogel Elgezabali buruz gehiago jakin nahi izanez gero, irakurri Mari Jose Olaziregik Lafitteren omenaldirako idatzitako “Bizenta Mogel (1782-1854), edo euskal tradizio literario androzentrikoa pitzatu zenekoa”.

Bestalde, Yolanda Arrieta idazlearen Argiaren alaba nobelak Bizenta Mogel Elgezabalen bizitzara hurbiltzen lagunduko dizue. Hemen eskura dezakezue liburua, pdf formatuan:
http://www.nitikgura.com/eu/argiaren-alaba-ebook

Yolanda Arrietak berak Bizenta Mogel Elgezabalen inguruko hitzaldi-tailerrak ere eskaintzen ditu: Bizenta Mogel (1782-1854): andre argi baten ikurrak

Hemen, duzue ikusgai tailer horiei buruzko erreportaia ederrea, Oizmendi Telebistak egindakoa: https://vimeo.com/125137550